“Het thema van de kennisdag is ‘Motivatie’.” Onlangs werd ik gevraagd om te spreken over onderzoek naar motivatie van kinderen en jongeren, en specifiek over leesmotivatie. Hoe kunnen we dit stimuleren? Hoe brengen we de jeugd in beweging en welke rol kunnen bibliotheken, educatiespecialisten, leesconsulenten, mediacoaches en onderwijsprofessionals hierin spelen?
Het verzoek resulteerde in een keynote voor de Cubiss Kennisdag op 19 november getiteld ‘Lezen en het brein: over motivatie, nieuwsgierigheid en ver-beelding’. Met praktische handvatten om te inspireren en de natuurlijke nieuwsgierigheid van kind en jongere te voeden. Lees hieronder de kern van het verhaal, met een inhoudelijk en praktisch gedeelte, waaronder het (blijvende) belang van lezen.
Kinderen zijn ‘werk in uitvoering’
We hebben de afgelopen tientallen jaren ten onrechte gedacht dat jongeren van 14-16 jaar wel ongeveer klaar zijn. En dat het alleen een kwestie is van ‘afbakken’. Dat is niet juist. Veel vaardigheden en functies ontwikkelen zich tot ver na het 20e jaar. De hele periode van kindertijd en adolescentie tot ver na het 25e jaar is een periode waarin onze jongeren nog veel leren en ervaren, en inzichten verwerven. ‘Hoe ziet de wereld eruit’, ‘Wat wordt er van me verwacht?’ en ‘Hoe werkt het?’ Pas als ze dat inzicht hebben, hebben ze beter zicht op de samenleving en kunnen ze daarin hun plek innemen. Kortom: kind en adolescent zijn werk in uitvoering.
Biologie én omgeving
Voor de ontwikkeling van de jeugdige zijn biologische omstandigheden verantwoordelijk, zoals erfelijkheid, maar ook slaap, stress, voeding, drugs, etc. Maar evenzeer belangrijk zijn de kennis en inzichten uit de omgeving. 
Volwassenen hebben relevante kennis om het brein van de jongere te vullen met zaken die mogelijk van pas komen bij de inbedding in de samenleving. De adolescent groeit nog op meerdere vlakken: a) in fysieke zin, b) cognitief, c) sociaal, en d) emotioneel. Die vier zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De omgeving zorgt via zintuiglijke en sociaal-emotionele prikkels voor de rijping van de hersenen: Context shapes the brain. Omdat biologie nauwelijks veranderbaar is maar de omgeving vaak wel, moeten we daar onze focus leggen.
Inzichten bieden en meerdere routes neerleggen
Voor mensen die op een educatieve manier met kinderen en jongeren werken ligt de toepassing van bovengenoemde in het verschaffen van inzichten in ‘Hoe werkt dat op een andere plek in de wereld?’, ‘Hoe werkte het in het verleden?’, ‘Hoe heet dat?’ en ‘Wat is het?’. Door lezen en moderne mogelijkheden van kennisverschaffing kunnen we zorgen dat ‘de wereld bij ons kind binnenkomt’. En – gezien het uitgevoerde onderzoek – is dat ook zeer belangrijk. Een kind laten zoeken ‘naar wat hij het leukste vindt’ is verschralend, verarmend. We moeten juist veel meer mogelijkheden en routes neerleggen om te zorgen dat hij meer keuzen heeft; daarbij moeten we meteen ook feedback geven, zorgen dat de jeugdige zoveel mogelijk aan waardevols op kan pakken.
Leer kinderen ‘ver-woorden’ en ‘ver-beelden’
Voor het bovenbeschreven proces zijn ‘ver-woorden’ en ‘ver-beelden’ essentieel. Dat gebeurt nog niet overal. We moeten kinderen leren denken in beelden EN woorden. Deze horen bij elkaar. Denken is hetzelfde als ‘het manipuleren van denk-inhouden’. Verhalen over mensen, over de toekomst of juist het verleden, zorgen voor beelden die ondersteunend zijn voor het denken. Divergent denken is bijvoorbeeld het herkennen dat er veel meer dan 1 mogelijkheid is die ‘goed’ is. Deze ligt aan de basis van creativiteit en van denk-creativiteit. Door denk-creativiteit te voeden, leren kind en tiener verbanden te leggen. Op school (basisonderwijs, vo, mbo en ho) kan veel meer worden bedacht om dit te ontwikkelen. Maar ook andere educatieve instellingen, zoals bibliotheken, kunnen met deze kennis bijdragen aan de ontwikkeling van het kind en de adolescent.
LEZEN 2.0: Tien redenen waarom lezen super belangrijk is (én dat ook blijft)
Dat lezen goed is voor de ontwikkeling, wordt al langer onderkend. Ook uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat het bij lezen niet alleen draait om kennismaken met ‘het verhaal’, maar vooral ook om de rollen die gespeeld worden. Je leert ‘wat de scenario’s zijn’. Daarnaast leer je door het lezen van literaire fictie over andermans gevoelens en gedachten. Hiermee ontwikkel je onder meer empathie.
Of je nu van papier leest of van een scherm, lol hebben in het lezen van teksten zorgt voor een verbetering van je hersenfunctie. Je neemt waar, en je ver-beeldt: je maakt een mentaal beeld van het omschrevene. Eenmaal aangemaakt, blijft dit mentale schema beschikbaar, ook na het sluiten van het boek. Dit biedt voordelen voor de kennis en inzichten die je met lezen opdoet. De informatie die via het lezen tot ons komt is als voeding voor je brein.De voordelen, functies en de manier van lezen gaan niet overgenomen worden door internet of ICT. Deze bieden andere mogelijkheden, en ontwikkeling in het gebruik van digitale media en computertechnologie zijn niet strijdig met het belang van ‘lees eens een boek’.
Lees alle 10 de redenen in de eerder verschenen blog over LEZEN 2.0
Inspireer: jongere is ‘nieuwigheidsmachine’
De kennis en inzichten uit ‘breinkunde’ laten zien dat het kind en de tiener van nieuwigheid houden, van nieuwe kennis, een nieuwe aanpak, nieuwe materialen, nieuwe gebeurtenissen en nieuwe sociale activiteiten. Ouders, leraren, scholen, bibliotheken en coaches scheppen de voorwaarden voor de nieuwsgierigheid: door nieuw en uitdagend materiaal aan te bieden, en kennis die zelf weer nieuwe vragen oproept: ‘Hé, wat is dat? Hoe werkt dat? En waarom is dat eigenlijk?’. Wat we ze op school bieden is het tegendeel daarvan.
Bibliotheken zijn belangrijk voor het socialisatieproces en vooral op gebied van inspiratie. Wijs kind en tiener erop dat er (veel) meer routes bestaan en dat het zinvol is om daarmee bezig te gaan.
Brede vorming
Met de inzet van kunst, drama en culturele vorming open je de deuren en vensters in de geest van het kind en de tiener: ‘Wow, wat is dat?’, ‘En wat betekent het eigenlijk?’ Leer de tiener beargumenteren, redeneren.
Maar bied ook kennis over verschillen tussen culturen: dit draagt bij om wat meer te begrijpen van diversiteit, van verschillen en overeenkomsten tussen mensen. Vanuit het Centrum Brein & Leren zijn verschillende interventies ontwikkeld waar kinderen en jongeren veel inspiratie vandaan kunnen halen die ze elders (op school, thuis) niet krijgen. Deze interventies zijn ook geschikt voor invulling door bibliotheken of verwante instellingen. Denk aan het project BreinPlein waarin het gaat om ruimtelijk denken en redeneren. Of het DenkPlaten project, dat helpt met het stimuleren van nieuwsgierigheid en de interesse in de wereld.
Conclusie
Er is uit onderzoek al veel bekend over de ontwikkeling en ontplooiing van de jeugdige. Nu komt het erop aan dat we onze attitude veranderen: kinderen zijn werk in uitvoering. De kennis uit breinwetenschap kan goed helpen om onze doelen te dienen en de stelling te ondersteunen dat denken, academische vorming, nieuwsgierigheid (en daarmee: lezen) enorm belangrijk zijn voor de ontplooiing van de jongere en om zich (uiteindelijk) een plaats te kunnen verwerven in de complexe samenleving.
Bronnen
- Jolles, J. (2018). Keynote ‘Lezen en het brein: over motivatie, nieuwsgierigheid en ver-beelding’ tijdens Cubiss Kennisdag M.O.V.E.! op 19 november 2018. Meer informatie over de kennisdag: https://www.cubiss.nl/achtergrondinformatie-cubiss-kennisdag-2018-move
- Jolles, J. en Meijer, R. (2018, 22 januari). LEZEN 2.0: Tien redenen waarom lezen super belangrijk is. Blog op website jellejolles.nl, naar aanleiding van de keynote van Jelle Jolles tijdens de presentatie van het rapport Lees:Tijd van het SCP: http://www.jellejolles.nl/lezen-2-0-tien-redenen-lezen-belangrijk/
- Jelle Jolles (2016, 2017). Het tienerbrein. Over de adolescent tussen biologie en omgeving. Amsterdam University Press. ISBN 9789462987470.